İslam’da faiz neden haramdır?

İslam’da faiz neden haramdır? Faiz alan, veren ve aracılık edenlerin hükmü nedir? Faiz (Ribâ) ile ilgili ayet ve hadisler…

Faiz (Ribâ) ile ilgili hadisler ve hadislerin açıklaması…

1- Câbir (r.a) şöyle der:

“Resûlullah faiz yiyene, yedirene, bu muameleyi yazan kâtibe ve şahitlerine lânet etti ve:

«–Onlar müsâvîdir…» buyurdu.” (Müslim, Müsâkât, 105-106. Ayrıca bkz. Buhârî, Büyû’, 24, 25, 113; Ebû Dâvûd, Büyû, 4/3333; Tirmizî, Büyû’, 2/1206; İbn-i Mâce, Ticârât, 58)

2- Abdullah bin Mesut Hazretlerinden rivâyet edildiğine göre Nebiyy-i Ekrem şöyle buyurmuştur:

“Faiz yoluyla malını artıran herkesin âkıbeti, malının azalarak fakirliğe dûçâr olmasıdır.” (İbn-i Mâce, Ticârât, 58; Hâkim, IV, 353/7892; Beyhakî, Şuab, IV, 392/5512; Taberânî, Kebîr, X, 223/10539)

3- Ebû Hüreyre’den (r.a) rivâyet edildiğine göre Resûlullah şöyle buyurmuştur:

“İnsanlar üzerine öyle bir zaman gelecek ki faiz yemeyen hiç kimse kalmayacak! Kişi doğrudan yemese bile ona tozundan[1] bulaşacak.” (Ebû Dâvûd, Büyû, 3/3331. Ayrıca bkz. Nesâî, Büyû’, 2/4452; İbn-i Mâce Ticârât, 58)

HADİSLERİN AÇIKLAMASI

İbn Mesut’a göre kazançların en şerlisi faizle elde edilen maldır.[2] Karşılıksız mal elde etme esâsına dayanan faiz/ribâ, büyük bir kul hakkı ihlâlidir. Zâhirde, insanlara yardım ve kolaylık gibi görünse de, hakikatte zor durumdaki insanların çâresizliğini istismâr etmekten başka bir işe yaramayan büyük bir musîbettir. Dînî ve ahlâkî duyguları söndüren ve ekonominin içini kemiren habis bir urdur. Enflasyonu artırmak sûretiyle zenginin daha çok güçlenmesine, muhtâcın da daha çok ezilmesine sebep olur. Böylece toplum kesimleri arasında derin uçurumlar meydana getirir. Hâlbuki meşhur iktisatçıların tâbiriyle ekonomik olarak en iyi seviyede bulunan toplum, enflâsyan ve faiz oranlarını sıfırlayan toplumdur.

Bunun yanında faizin; işsizliği artırmak, sun’î fiyat artışına yol açmak, diğergamlık, yardımlaşma, dayanışma, muhabbet, merhamet ve şefkat gibi ahlâkî duyguları zaafa uğratmak, bencilliği ve menfaatperestliği körükleyip para ve nüfuz kazanma hırsını kamçılamak gibi pek çok zararları vardır.

Faiz, insanları çalışıp kazanmak ve üretim ile meşgul olmaktan uzak tutar. Faize alışan insanlar, ziraat, zanaat ve ticaret gibi temel kazanç yollarını terk ederler. Geriye para ile para kazanmak kalır ki onun da karın doyurmadığı bir müddet sonra herkes tarafından anlaşılır.

Faiz, büyük çekişmelere ve ardı arkası kesilmeyen husûmetlere sebep olur. Akitler arasında, düşmanlık ve husûmete sebep olma bakımından faiz gibisi yoktur.

Faizin en kötü yönü de insanın ona mübtelâ/tiryaki olup bir türlü kurtulamayışıdır. Yorulmadan para ile para kazanmak, bazı insanların hoşuna gitse de bu durum fertlerin ve toplumun aleyhinedir. Hatta uzun vâdede toplumdaki emek-sermâye münâsebetlerini altüst ettiğinden, sonunda bizzat faiz yiyen kişilerin de aleyhine dönmektedir.

BÜTÜN DİNLERDE HARAM OLAN KAZANÇ

Faiz bütün dinlerde haram kılınan bir günahtır. Çünkü onun zararı açıktır. Âyet-i kerimelerde bunun Yahûdilere de yasaklandığı ifade edilir. (Nisâ 4/160-161)

Câhiliye döneminde Kureyşliler, faize batmış olmalarına rağmen, onun zararlarını ve haram oluşunu biliyorlardı. Nitekim Efendimiz’e Peygamberlik gelmeden beş sene evvel Kâ’be’yi tâmir edecekleri zaman, Mekke’nin ileri gelenlerinden Ebû Vehb bin Amr ayağa kalkarak:

“−Ey Kureyş cemaati! Kâ’be’nin inşâsına, kazancınızın ancak temiz ve helâl olanını karıştırın! Ona zina gibi gayr-i meşrû yoldan kazanılan mal, faiz parası veya herhangi bir kimseden zulüm yoluyla elde edilmiş para katılmasın!” demiştir. (İbn-i Hişâm, I, 210; İbn-i Kesîr, el-Bidâye, II, 305)

Kureyşliler helâl mal bulmakta zorlandıkları için Kâ’be’nin Hatîm kısmını açıkta bırakmak mecbûriyetinde kalmışlardır. Yani o dönemin müşrikleri, faizin Allah’ın evine yakışmayacak kadar necis olduğunu bildikleri hâlde kendilerini ondan bir türlü kurtaramamışlardır.

Bir müddet sonra İslâm gelerek, faizi yasaklamış, buna mukâbil ortaklık usûlüyle malı çalıştırıp büyütmeyi tavsiye etmiştir. Çünkü bu usûl herkesin faydasınadır. Bunun yanında “karz-ı hasen” denilen, “imkân nisbetinde Allah için borç vermeyi” teşvik etmiştir.

Bunların yanında İslâm, zekât ve sadakayı da emrederek topluma tam bir iktisâdî istikrâr ve nizâm kazandırmıştır.[3]

Câhiliye insanının alış veriş gibi normal bir akit kabul ettiği faiz, topluma iyice yerleşmiş olduğu için, Kur’ân-ı Kerim’de tedrîcen yasaklanmıştır. Çünkü insanları kökleşmiş âdet ve inançlarından vazgeçirmek oldukça zor bir iştir. Bu sebepledir ki, başta peygamberler olmak üzere bütün ıslahatçılar, insanlara yanlış fikirlerini ve kötü âdetlerini bıraktırmakta pek çok zorluklarla karşılaşmışlar, büyük meşakkatler çekmişlerdir. Bu sebeple hedeflerine ulaşabilmek için tedriç metodunu kullanmışlardır.

Cenâb-ı Hak, Mekke’de nâzil olan “İnsanların malları içinde artsın diye faize verdiğiniz mallar, Allah katında artmaz”[4] âyetiyle faizi kınamış ve ile­ride yasaklanacağına işaret buyurmuştur.

Medîne döneminin ilk yıllarında nâzil olan şu âyette faiz yemek, Yahûdilerin cezaya çarptırılmalarına sebep olan günahlar arasında zikredilmektedir:

“Yahûdilerin zulümleri, insanları Allah yolundan çokça alıkoymaları, menedildikleri hâlde faizi almaları ve haksız yere insanların mallarını yemeleri sebebiyle kendilerine (daha önce) helâl kılınmış bulunan temiz ve iyi şeyleri haram kıldık ve içlerinden inkâra sapanlara acı bir azap hazırladık.” (Nisâ 4/160-161)

Bu âyetlerde faizin müslümanlara yasaklandığına dâir açık bir hüküm bulunmamakla birlikte, faizin son derece kötü ve uzak kalınması gereken bir günah olduğuna işaret edilmiştir.

FAİZİ YASAKLAYAN AYETLER

Daha sonra nâzil olan şu âyetlerle de faiz Müslümanlara yasaklanmıştır:

“Ey iman edenler! Kat kat artırmak sûretiyle faiz yemeyin! Allah’a karşı takvâ sahibi olun ki felâha eresiniz. Kâfirler için hazırlanmış bulunan ateşten sakının! Allah’a ve Resûl’üne itaat edin ki rahmet-i ilâhiyeye nâil olasınız.” (Âl-i İmrân 3/130-132)

“Câhiliye ribâsı” denilen faiz uygulamasında fazlalık, ödemenin ertelenmesine da­yanıyordu. Alacaklı, ya işin başında borcun bir müddet sonra ödenecek olması sebebiyle bir fazlalı­ğı şart koşardı, ya da mevcut borcun vâdesi gelip de ödenemediğinde, erteleme kar­şılığında bir artış isterdi. Çoğunluk­la borçlar vâdesinde ödenemediğinden, faiz katlanarak artardı. Yukarıdaki âyet-i kerime “kat kat artırmak sûretiyle” kaydı ile bu vâkıaya işaret etmekte ve bunun vicdanlara sığmaz bir zulüm olduğunu anlatmaktadır. Dolayısıyla bu ifadelerden, ana paranın bir ve daha fazla katına ulaşmayan, yani kat kat olmayan faizin yasaklanmadığını düşünmek doğru değildir. Zira âyette mak­sat, yasaklamaya kayıt koymak değil, yasaklanan faizin giderek ulaştığı vahim netîceyi ve insanların zararına olan bir vâkıayı hatırlatmaktır.

Bu sebeple faiz, oranı az olsun çok olsun her çeşitiyle haramdır. Nitekim daha sonra nâzil olan şu âyet-i kerimede, “kat kat artırmak sûretiyle” kaydı zikredilmeksizin faiz mutlak olarak yasaklanmış ve bu hususta akla gelebilecek bazı sorular cevaplandırılmıştır:

“Faiz yiyenler (kabirlerinden), şeytan çarpmış kimse gibi kalkarlar. Bu hâl onların «Alış veriş de faiz gibidir»[5] demeleri sebebiyledir. Hâlbuki Allah, alış verişi helâl, faizi haram kılmıştır. Bundan sonra kime Rabbinden bir öğüt gelir de faizden vazgeçerse, geçmişte olan kendisinindir ve artık onun hakkındaki hüküm Allah’a âittir. Kim tekrar faize dönerse, işte onlar cehennemliktir, orada devamlı kalırlar.” (Bakara 2/275)

İbn-i Abbâs (r.a), bu âyetleri kastederek:

“Nebiyy-i Ekrem Efendimiz’e indirilen en son âyet(lerden biri) faiz âyetidir” demiştir. (Buhârî, Tefsîr, 2/53)

Devam eden âyet-i kerimelerde Cenâb-ı Hak şöyle buyurur:

“Ey iman edenler! Eğer gerçekten inanıyorsanız Allah’a karşı takvâ sahibi olun ve faizden kalan alacaklarınızı terk edin! Şayet (faiz hakkında söylenenleri) yapmazsanız, Allah ve Resûlü tarafından size savaş açıldığını bilin! Fakat tevbe ederseniz, sermayeleriniz sizindir; ne haksızlık etmiş ne de haksızlığa uğramış olursunuz.” (Bakara 2/278-279)

Allah Teâlâ faizin haram olduğunu öğrendikten sonra onu yemeye devam edenlere harp ilan ettiğini beyan ederek son derece şiddetli bir tehditte bulunmaktadır.[6] Bu durum faizin ne kadar büyük bir günah olduğunu göstermeye kâfîdir. Bu ilâhî îkazlar karşısında kör ve sağır davranarak faiz yemeye devam edenlerin, nasıl perişan olduklarını bir vâkıa olarak her gün yeni yeni misalleriyle görüp durmaktayız.

VEDA HUTBESİ’NDE FAİZ MESAJI

Resûlullah de Vedâ Hutbesi’nde faizin haram kılındığını herkese ilan etmiş ve şöyle buyurmuştur:

“Câhiliye faizi kaldırılmıştır. Lâkin «Anaparalarınız si­zindir. Ne haksızlık eder, ne de haksızlığa uğrarsınız.»[7] Kaldırdığım ilk faiz, amcam Abbâs bin Abdülmuttalib’in faizidir. Onunki tamamen kaldırılmıştır.” (Bkz. Müslim, Hacc, 147-8; Ebû Dâvud, Büyû’, 5/3334; Tirmizî, Tefsîr, 9/3087)

Diğer bir hadis-i şeriflerinde Allah Resûlü, insanı helâke sürükleyen yedi şeyden birinin faiz olduğunu haber vermiştir. (Buhârî, Vasâyâ, 23; Tıb, 48; Hudûd, 44; Müslim, Îmân, 145)

Faizin ne kadar büyük bir günah olduğunu ifade eden başka ağır ifadeler de mevcuttur. Bunlardan birinde Resûlullah, faizin yetmiş çeşit günahından bahsederek:

“Bunların en hafifi kişinin annesi ile evlenmesi gibidir” demektedir. (İbn-i Mâce, Ticârât, 58; Hâkim, II, 43/2259; Beyhakî, Şuab, IV, 392-395)

Buradaki yetmiş rakamı bir sınır ifade etmek için değil, faizin günah ve zararlarının ne kadar çok olduğunu anlatmak için kullanılmıştır. Nitekim muhtelif rivâyetlerde yetmiş iki, yetmiş üç gibi rakamlar verilmektedir. Öyleyse faiz o kadar farklı yönlerden günah kazandırmaktadır ki, bunların hepsi de büyük vebal taşımaktadır. En hafifi bile insana en ağır ve en çirkin gelen bir durum gibidir.

FAİZ YİYENLERİN AZABI

Resûlullah Efendimiz’e faiz yiyenlerin azabının bir kısmı rüyâsında gösterilmiştir. Allah’ın Resûlü bunu şöyle nakleder:

“…Yürüdük. Nihayet kandan bir nehire vardık. Nehrin içinde yüzen bir adam, kıyısında da yanına birçok taş yığmış bir başka adam vardı. Nehirdeki adam çıkmak isteyince, kıyıdaki onun ağzına bir taş atıyor ve onu yerine geri çeviriyordu. Çıkmak için kenara her gelişinde aynı şeyi yapıyor ağzına bir taş atıyor, o da geri dönüyordu.”

Resûlullah bu adamın neden böyle azap gördüğünü sorduğunda melekler onun faiz yiyen kimse olduğunu söylemişlerdir. (Buhârî, Ta‘bîr, 48)

FAİZ YİYENLERİN AHİRETTEKİ CEZASI

Resûlullah Efendimiz, faiz yiyenlerin âhiretteki cezalarını gösteren diğer bir hadis-i şeriflerinde şöyle buyururlar:

“Miraç gecesi, bir kısım insanlara uğradım ki, karınları evler gibi iri idi. Karınlarının içi yılanlarla doluydu ve bunlar dışardan görünüyordu. Ben:

«–Ey Cibrîl bunlar kimlerdir?» diye sordum.

«–Bunlar faiz yiyenlerdir!» cevabını verdi.” (İbn-i Mâce, Ticârât, 58)

PEYGAMBERİMİZİN LANETLEDİĞİ GÜNAH

Faiz yiyenlerin kabirde ve âhirette karşılaşacakları elîm azâbı haber veren başka rivâyetler de bulunmaktadır. Allah Resûlü, ümmetinin bu kötü durumlara düşmemesi için pek çok îkazlarda bulunmuştur. Meselâ, birinci hadisimizde haber verildiği üzere, ümmetini bu büyük günahtan uzaklaştırmak için, faiz yiyene, yedirene, faizli işlemler yapan memurlara ve bu tür anlaşmaların şahitlerine lânet etmiş, günah bakımından hepsinin eşit seviyede olduğunu bildirmiştir.

Burada “faiz yiyen”den maksat, onu alandır. İster yesin isterse yemesin fark etmez. Maldan faydalanma çeşitlerinin en mühimi ve bilineni, “yemek” olduğundan, istifâde etmek mânâsında çoğu zaman bu ifade kullanılır.

Peygamber Efendimiz’in faize yardımcı olan herkese lânet etmesi, İslâm toplumunda faizciliğe hiç yer olmadığını, kimsenin ona bulaşmaması gerektiğini en açık bir şekilde anlatmak ve bütün kötülük ve fesat kapılarını kapatmak içindir. Resûlullah, faiz konusunda o kadar titiz davranmıştır ki, en ufak bir boşluk bırakmamış ve bu konudaki ölçüleri son derece hassas bir şekilde ortaya koymuştur. Meselâ şu hadis-i şeriflere bakalım:

“Kim bir kimseye aracı olur, o da buna karşı bir hediye verirse, hediyeyi kabul ettiği taktirde, faiz kapılarından büyük bir kapıya girmiş olur (yaptığı hayrın ecrini zâyi eder).” (Ebû Dâvûd, Büyû’, 82/3541)

“Biriniz, kardeşine ödünç para verir de ödünç alan kimse, ona bir şey hediye ederse, kabûl etmesin veya bineğine bindirmek isterse ona binmesin. Ancak daha evvel aralarında hediyeleşmek ve yardımlaşmak cârî ise bu müstesna.” (İbn-i Mâce, Sadakât, 19)

Demek ki faiz konusunda son derece hassas davranarak şüpheli şeylerden bile uzak durmak îcâb eder. Nitekim Hz. Ömer şöyle der:

“Kur’ân’dan en son nâzil olan (âyetlerden biri), ribâ/faiz hakkındaki âyettir. Binaenaleyh siz, faizi de faiz şüphesi olanı şeyi de (ribâyı da rîbeyi) terk ediniz.” (İbn-i Mâce, Ticârât, 58)

FAİZ HARAMDIR

Burada Hz. Ömer’in maksadı, faizin en son haram kılınan ahkâm arasında bulunduğunu ve bu konuda nesih (hükmün değişmesi) gibi bir şeyin mevzubahis olmadığını ifade etmektir. Yani faizin haramlığı kesindir, bu sebeple ondan korunmak için âzamî derecede gayret sarfetmek, hatta şüpheli şeyleri bile terk etmek îcâb eder. Nitekim Ashâb-ı Kirâm da böyle yaparlardı. Hz. Ömer, Ashâb-ı Kirâm’ın bu konudaki titizliğini şöyle dile getirmiştir:

“Biz, faize düşme korkusu ile on helalden dokuzunu terk ettik.” (Ali el-Müttakî, IV, 187/10087)

Âlimlerimiz, şüpheli şeylerden kaçınmayı mendub kabul ederken, faiz şüphesi olan şeylerden sakınmanın vâcib olduğunu söylemektedir.

FAİZ MALI ARTTIRMAZ, AZALTIR

Faizin toplum için zararlı olduğu herkes tarafından kabul edilmekle birlikte, bazen fertlere faydası olduğu yönünde bir vehme kapılanlar olabilir. Ancak ikinci hadisimizde ifade edildiği üzere, faiz alarak malı artıyormuş gibi görünen insanın bu sevinci fazla sürmez, nihayetinde tersine döner ve âkıbeti hüsrân olur. Baştan malının bereketi gider, hiç hayrını göremez. Daha sonra çeşitli musîbetlerle malı azalır, hatta iflâs eder. Sonunda hem bu dünyada hem de âhirette yoksulluğa mahkûm olur.

Âyet-i kerimelerde şöyle buyrulur:

“İnsanların malları içinde artsın diye faize verdiğiniz şeyler, Allah katında artmaz. Allah’ın rızâsını isteyerek verdiğiniz zekâta gelince, işte o zekâtı verenler, asıl (sevaplarını ve mallarını) kat kat artıranlardır.” (Rûm 30/39)

“Allah faizi mahveder, sadakaları ise bereketlendirir. Allah küfürde ve günahta ısrar eden hiç kimseyi sevmez.” (Bakara 2/276)

BİR GÜN HERKES FAİZ YİYECEK

Bu kadar zararlı ve veballi bir günah olmasına rağmen, insanların çoğu, zâhirine aldanarak faiz bataklığına saplanmaktadır. Hatta üçüncü hadisimizde haber verildiğine göre öyle bir zaman gelecektir ki, faiz yemeyen kimse kalmayacak, sonunda toplum o kadar bozulacak ki, kişi faiz yememek için gayret sarfetse bile tozuna bulaşacaktır. Çünkü toplumda yaşayan insan muhakkak beşerî münâsebetlerde bulunacak, misâfir olacak, hediye alıp verecek, düğüne bayrama gidecek, maaşını bankadan çekmek mecbûriyetinde kalacak. böylece faizden kendisini kurtaramayacaktır.

Bu duruma gelen bir toplumda insanlar o hâle gelecektir ki, helâl-haram kaygısı bile taşımayacaklardır. Çünkü rûhları ve kalpleri tamamen iflâs etmiş olacaktır. Resûlullah şöyle buyurur:

“Öyle bir zaman gelecek ki, kişi malı helâlden mi yoksa haramdan mı kazandığına hiç aldırmayacak.” (Nesâî, Büyû’, 2/4451)

Bu ifadelerden, “zamanımızda faizsiz bir toplum düşünmek mümkün değildir” gibi bir mânâ çıkarmak doğru değildir. Öyle olsaydı Cenâb-ı Hak faizi yasaklamazdı. Pekâlâ faizsiz bir hayat yaşanabilir ve bunun zannedilenden daha güzel olacağı da muhakkaktır. Nitekim bunu başaran toplumlar mevcuttur. Müslümanlara düşen vazife, faizin yayıldığı zamanlarda, ciddî bir mücâdele vermek sûretiyle onu hayatlarından çıkarmak ve faizden uzak, tertemiz bir toplum meydana getirmektir. Nitekim Peygamber Efendimiz’in “İnsanlar üzerine öyle bir zaman gelecek ki, faiz yemeyen kimse kalmayacak. Kişi doğrudan yemese bile ona tozundan bulaşacak” sözünü, bu yönde bir îkaz olarak almak mümkündür. Yani zaman öylesine kötü bir hâl alacak ki, mü’minlerin o vasatta çok daha titiz davranmaları gerekecektir. Aksi takdirde, faiz yemeseler bile tozundan zarar görmeleri söz konusudur.

Yüce Rabbimiz ümmet-i Muhammed’i her türlü günahtan muhâfaza buyursun ve bizlere günahlardan arınmış huzurlu bir toplum oluşturmayı nasîb eylesin!

Âmîn!.. [8]